Ένα φασόλι… μαυρομάτικο

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΥΓΟΥΛΑΣ

Καθηγητής Γεωργίας στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών  

Το μαυρομάτικο φασόλι μαζί με 170 περίπου άλλα είδη φυτών ανήκουν στο γένος Vigna (βίγνα) της οικογένειας των ψυχανθών. Τα σπέρματά τους είναι μικρά, σχεδόν στρογγυλά έως νεφροειδή και μοιάζουν με τα σπέρματα των φασολιών. Το χρώμα τους είναι λευκό ή σκούρο με διαφορετικό συνήθως χρώμα γύρω από το μάτι. Στη χώρα μας καλλιεργούνται δύο είδη βίγνας, γνωστά με το όνομα φασόλια. Το ένα είναι γνωστό με διάφορα ονόματα, όπως αμπελοφάσουλα, γυφτοφάσουλα, αραποφάσουλα, σμυρνέικα φασολάκια, βελονάκια ή μαυρομάτικα φασόλια και το δεύτερο με το όνομα πράσινο φασολάκι των Καλαμών.

Οι σπουδαιότερες χώρες παραγωγής μαυρομάτικων φασολιών είναι η Νιγηρία, η Μαδαγασκάρη και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Η Αφρική (Αιθιοπία) και η Ασία (Ινδία) αποτελούν τα δύο κέντρα καταγωγής της βίγνας. Από εκεί και κυρίως από το κέντρο της Ασίας διαδόθηκε στην Άπω Ανατολή κατά την πρώτη π.Χ. χιλιετηρίδα και στην Ευρώπη κατά την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πιθανόν στη βίγνα αναφέρεται «η σμίλαξ η κηπαία» του Διοσκουρίδη «…ης ο καρπός λόβια, υπό ενίων δε ασπάραγος καλείται… λαχανεύεται δε εις βρώσιν ο καρπός εψόμενος».

Με την ανακάλυψη της Αμερικής η βίγνα μεταφέρεται στο νέο κόσμο, όπου σήμερα η καλλιέργειά της καταλαμβάνει αξιοσημείωτη έκταση. Η βίγνα αναπτύσσεται κυρίως σε περιοχές με ζεστά κλίματα. Οι κλιματικές της απαιτήσεις είναι παρόμοιες με εκείνες του αραβοσίτου, μόνο που απαιτεί λίγο πιο ζεστό καιρό. Σε σύγκριση με τα περισσότερα άλλα ψυχανθή η βίγνα ανέχεται καλύτερα τις υψηλές θερμοκρασίες. Τα άνθη της δεν έχουν την τάση να πέφτουν τόσο εύκολα κατά τη διάρκεια των υψηλών θερμοκρασιών των καλοκαιρινών μηνών, όπως στα φασόλια.

Σε αντίθεση με τα παραπάνω, η βίγνα είναι πολύ ευπαθής ακόμη και στις πιο ελαφρές παγωνιές της άνοιξης ή του φθινοπώρου. Αντέχει τη μέτρια σκιά (όταν καλλιεργείται κάτω από δένδρα) και είναι επίσης αρκετά ανθεκτική στην ξηρασία. Ένα πλεονέκτημα της ξηρικής καλλιέργειας είναι ότι ο σπόρος ωριμάζει πιο ομοιόμορφα σε σύγκριση με τις ποτιστικές καλλιέργειες. Η βίγνα καλλιεργείται με επιτυχία σε όλους τους τύπους των εδαφών από τα αμμώδη μέχρι τα βαριά αργιλώδη. Στα φτωχά εδάφη η βλαστική ανάπτυξη περιορίζεται, γενικά όμως η παραγωγή σπόρου είναι καλή. Η βίγνα γενικά αποτελεί καλό προηγούμενο για τα φυτά που θα την ακολουθήσουν σε ένα σύστημα αμειψισποράς, όπως π.χ. το βαμβάκι ή ο αραβόσιτος.

Αρκετές εκτάσεις βίγνας συγκαλλιεργούνται με άλλα φυτά, όπως με αραβόσιτο στη χώρα μας, με σόργο ή κεχρί στη Δυτική Αφρική. Ιδιαίτερα στην Αφρική, η βίγνα συγκαλλιεργείται με άλλα φυτά στο 98% των καλλιεργουμένων εκτάσεων. Η βίγνα δεν πρέπει να επανέρχεται στο ίδιο χωράφι αν δεν περάσουν 4 ή 5 χρόνια, λόγω της ευπάθειάς της στους νηματώδεις. Από πλευράς ανόργανης λίπανσης οι απαιτήσεις της βίγνας είναι ιδιαίτερα υψηλές σε φωσφόρο και σε κάλιο, γι’ αυτό και προστίθενται καλιούχα και φωσφορούχα λιπάσματα σε χωράφια φτωχά στα στοιχεία αυτά. Σημειώνεται ότι τα ελληνικά εδάφη είναι, με λίγες εξαιρέσεις, πλούσια σε κάλιο. Η βίγνα σπέρνεται την άνοιξη όταν η θερμοκρασία του εδάφους φτάσει τους 15οC, την ίδια δηλαδή περίοδο που σπέρνεται και το βαμβάκι.

Για την παραγωγή καρπού, η βίγνα σπέρνεται σε γραμμές που απέχουν η μία από την άλλη 70-100 εκατ., ενώ η απόσταση των φυτών πάνω στη γραμμή κυμαίνεται από 5-10 εκατ. Η σπορά μπορεί να γίνει με τις σπαρτικές μηχανές του αραβοσίτου αφού ρυθμιστούν έτσι ώστε να σπέρνουν σε αποστάσεις 70-100 εκατ. Η ποσότητα του σπόρου στο στρέμμα είναι 4-5 κιλά και το βάθος σποράς 3-5 εκατ. Όταν η καλλιέργεια προορίζεται για παραγωγή σανού ή για χλωρή λίπανση, η σπορά γίνεται στα πεταχτά χύδην με το λιπασματοδιανομέα ή με τη σπαρτική των σιτηρών από την οποία έχουν αφαιρεθεί οι διανεμητικοί σωλήνες ή με τις σπαρτικές του σιταριού σε γραμμές που απέχουν 20 εκατ. η μία από την άλλη.

Στην περίπτωση αυτή η απαιτούμενη ποσότητα σπόρου στο στρέμμα φτάνει τα 10-15 κιλά. Πολλές φορές η βίγνα, όπως αναφέρθηκε και πριν, συγκαλλιεργείται με αραβόσιτο. Η σπορά του μίγματος γίνεται με τις σπαρτικές μηχανές του αραβοσίτου. Η σπορά μπορεί όμως να γίνει και ξεχωριστά, δηλαδή να σπαρθεί πρώτα ο αραβόσιτος και μετά να γίνει η σπορά της βίγνας, κατά το τελευταίο σκάλισμα του αραβοσίτου. Η βίγνα αναπτύσσεται και χωρίς άρδευση, για να ληφθούν όμως υψηλές αποδόσεις η άρδευση είναι απαραίτητη. Στις ξηρότερες και θερμότερες περιοχές μπορεί να χρειασθούν μέχρι 3 ή 4 αρδεύσεις.

Στις περισσότερες περιοχές του κόσμου και όταν οι εκτάσεις είναι μικρές, η συγκομιδή της βίγνας γίνεται με το χέρι και μάλιστα τμηματικά καθώς ωριμάζουν οι λοβοί, αφού χαρακτηριστικό του φυτού είναι η ανομοιόμορφη ωρίμανση των λοβών. Όταν η βίγνα συγκαλλιεργείται, η συγκομιδή με το χέρι είναι ο μόνος τρόπος. Όταν οι καλλιεργούμενες εκτάσεις είναι μεγάλες, για τη συγκομιδή χρησιμοποιούνται χορτοκοπτικές μηχανές που κόβουν τα φυτά, όταν έχει ωριμάσει το 1/3 με τα 2/3 των λοβών. Η συγκομιδή του φυτού όταν προορίζεται για παραγωγή σανού γίνεται όταν οι πρώτοι λοβοί αρχίσουν να παίρνουν το κίτρινο χρώμα. Όταν η συγκομιδή γίνει στην κατάλληλη εποχή και ακολουθήσει καλή αποξήρανση, ο σανός που λαμβάνεται έχει μεγάλη θρεπτική αξία (ανάλογη του τριφυλλιού) και καταναλώνεται ευχάριστα από όλα τα ζώα. Συχνά η βίγνα για την παραγωγή σανού συγκαλλιεργείται με άλλα φυτά, όπως καρποδοτικό σόργο ή σόργο του Σουδάν (χορτοδοτικό) ή σόγια. Στην περίπτωση αυτή οι αποδόσεις είναι μεγαλύτερες και η αποξήρανση πιο εύκολη. Η βίγνα που προορίζεται για ενσίρωση συνήθως συγκαλλιεργείται ή αναμιγνύεται κατά την ενσίρωση με αραβόσιτο ή σόργο.

Τέλος, η βίγνα αποτελεί σημαντικό φυτό χλωρής λίπανση και είναι εξαιρετική για τη χλωρή λίπανση οπωρώνων. Όχι μόνο αυξάνει τη γονιμότητα του εδάφους, αλλά βελτιώνει και τη φυσική του κατάσταση κάνοντας τα βαριά αργιλώδη εδάφη πιο ελαφρά και τα αμμώδη πιο συνεκτικά. Η βίγνα αποτελεί μια εξαίρετη πηγή πρωτεϊνών και είναι πλούσια σε λυσίνη. Το «πράσινο φασολάκι των Καλαμών» μοιάζει με το μαυρομάτικο φασόλι και καλλιεργείται για τα σπέρματά του, για σανό και για χλωρή λίπανση. Τα ξερά σπέρματά του μαγειρεύονται όπως και τα άλλα όσπρια, ενώ χρησιμοποιούνται και οι βλαστημένοι σπόροι (με τα φύτρα) που καταναλώνονται όπως τα μαγειρευτά λαχανικά ή κονσερβοποιούνται.

Το χρώμα των σπόρων είναι πράσινο ή χρυσαφί. Για την παραγωγή ξερών σπερμάτων χρησιμοποιούνται μόνο οι ποικιλίες που έχουν πράσινους σπόρους. Το πράσινο φασολάκι των Καλαμών έχει τις ίδιες κλιματικές και εδαφικές απαιτήσεις με τα μαυρομάτικα φασόλια και καλλιεργείται κατά τον ίδιο περίπου τρόπο. Το φυτό είναι σχετικά ανθεκτικό στην ξηρασία και στις πιο πολλές ασθένειες και έντομα που προσβάλλουν τα κοινά και τα μαυρομάτικα φασόλια. Η σπορά του γίνεται την άνοιξη σε γραμμές που απέχουν μεταξύ τους 60-90 εκατ.